CSS ve Tipografi

14 Eylül 2007

“Tipografi(Yunancaτύπος (typos)=”form” ve γραφία (graphia)=”yazmak” sözcüklerinden) yazıyı bir forma sokma sanatı ve tekniğidir. Font (yazı tipi), font büyüklüğü, satır uzunluğu, satır arası boşluk ve benzeri unsurların kombinasyonları ile yapılır. Yayımlanacak yazınsal içeriğin bir forma sokulması veya tasarımı olarak ta tanımlanabilir. Türkçe tipografya olarak da çevrilmiştir. Terim Türkçe’ye Fransızca’dan geçmiştir.” Kaynak: Vikipedi

İlk CSS derslerimizde CSS’in avantajlarını sıralarken metinlere daha fazla hükmetme özelliğine sahip olduğumuzdan bahsetmiştik. Tipografi hakkında sizlere genel bir bilgi verecek değilim, bu benim haddimede değil zaten. Biz burada daha çok Stil Şablonlarının bize tipografi adına kazandırdıklarını göstermeye çalışacağız ve CSS ile sayfalarımızı daha dikkat çekici ve okunabilir hale getireceğimizi göreceğiz. Tipografi hakkında genel bir bilgi vermesi açısından güzel bir çalışma olan Doç. Hasip Bektaş’ın “İnternetteki Tipografi Sorunları ve GörselKirlenmeye Karşı Öneriler” adlı makalesini okumanızı tavsiye ederim. Ayrıca kaynakça kısmındaki linklerden de daha fazla bilgi alabilirsiniz.

Diğer makaleleri yazarken bazı konularda kaynak bulma konusunda ciddi sorunlar yaşadığım oldu, ancak tipografi hakkında makale yazmaya karar verip bilgi toplamaya başladığımda önceki yazılarımın aksine tipografi hakkında çok fazla bilgi bulunduğunu gördüm. Ne yazık ki bunların çoğu yine İngilizce. Bu kaynak çokluğu bu makalemin gecikmesine neden oldu. Ama olsun bilginin fazla olmasının bir sakıncası yok.

CSS ile birlikte gelen bir çok avantaj mevcut bunları önceki derslerimizde yazdık. Şunu söyleyebilirim ki web sitelerine CSS en büyük katkıyı tipografi kısmından yapmıştır. CSS ile birlikte gelen özellikler sayesinde yazılarımızın birçok özelliğine tek elden kontrol imkanına sahibiz. CSS’in tipografiye direk etkisi olan capitalize, uppercase, lowercase, text-decoration, letter-spacing, word-spacing, text-indent ve line-height özelliklerinin yanı sıra dolaylı etkisi olan margin, border, padding, background-color ve background-images özelikleride vardır.

Ölçü

İlk olarak sayfanın ölçüsüne bakalım. Okunabilir sayfalar yaparken kullanıcıya sunulan metinlerin genişlikleri önem kazanmıştır. Birçok kaynakta sayfanın ölçüsü verilirken karakter sayısı bir birine yakın değerler verilmektedir. Genel olarak tek kolonlu yapı kullanan sayfalarda kolon genişliği 52-78 karakter(boşluklar dahil) içerecek şekilde ayarlanması tipografi bakımdan uygun görülmüştür. İki kolon bir yapı düşünülüyor ise her bir kolonun 40-50 karakter içermesi daha uygun görülüyor.

Yazı Ölçüsü

400px genişliğinde bir katman içine 12px boyutunda 66 karakter sığdırabiliriz. Ancak yazı boyutunu 16px çıkardığımızda karakter sayısı 50’ye düşecektir.

Eğer genişliklerimizi em cinsinden verir isek katman genişliğini 33em yapıp yazı boyutunu 1em olarak belirlediğimizde 77 karakter sığacaktır. Yazı boyutunu arttırdığımızda mesela 1.5em’e çıkardığımızda satır içindeki karakter sayısı değişmeyecektir, çünkü genişlik değerimizde yazı boyutu ile bağlantılı olduğu için oda artacaktır. Em genellikle elastik sayfalar oluştururken kullanırız. Em ve elastik sayfalar hakkında daha ayrılı bilgi için CSS Birimleri ve CSS İLE WEB SAYFASI OLUŞTURMA II makalelerine göz atın.

Yazı Tipleri

Tipografi yazı tipi seçimi ile başlar. Bir çok yazı tipi olmasına karşın web’de sadece kullanıcıların bilgisayarında bulunan yazı tiplerini kullanmamız gerekir. Web tarayıcı ve işletim sistemine göre yazı tipi kullanılma oranları gösteren visbone.com listesine bir göz atmanızı tavsiye ederim. Kullanıcının bilgisayarında bulunmayan yazı tiplerinin kullanımı sayfalarımızın kullanıcının bilgisayarında kötü görünmesine neden olabilir.

Burada bir konuya daha değinmeliyiz ki kullanıcının bazı tercihlerine karşı bizim yapacak pek bir şeyimiz kalmaz. Mesela Anti-aliasing(Yazı kenarlarındaki keskin hatların, kırıklıkların giderilmesi, etrafının yumuşak hatlar ile doldurulması.) seçimi genelde Windows kullanıcıları ve Mac kullanıcıları için standart gelen bir seçimdir. Bu yazılarımızın daha oval yani güzel görünmesini sağlar. Ancak kullanıcı anti-aliasing özelliğini kapatması halinde sitemizde kullandığımız yazı tiplerinin görünümü keskin kenarlı görünecektir ve bu bizim istediğimiz olay değildir.

Web üzerinde genel olarak yazı tiplerini iki gruba ayırabiliriz. serif yazı tipi ailesi ve san-serifyazı tipi ailesi. Bu ayrımı aşağıdaki resimde çok iyi bir şekilde görmekteyiz.

serif sans-serif

serif fontlar yazılı alanda bayağı popülerdir. Web aleminde ise sans-serif fontlar daha popülerdir. Bu söylediğimden web’de hiç serif font kullanılmaz diye bir mana çıkaramayız elbette kullanılabilir ancak sans-serif daha çok tercih edilir. Genel font kullanımı:

body{
    font-family:Arial, Helvetica, sans-serif
}

Şeklindedir. Burada birincil fontumuz Arial’dir alternatifi Helvatica ve yazı tipi ailesi sans-serif olduğunu belirtiyoruz. Normalde sadece Arial yazmamızda yeterlidir, ancak kullanıcının bilgisayarında bu yazı tipinin olmaması durumu düşünülerek alternatif yazı tipi ve yazı tipi ailesi yazılmıştır.

Her ne kadar sadece kullanıcının bilgisayarında bulunan yazıtiplerinin kullanılması önerilmekte ise farklı yazı tipi kullanımınada olanak vardır. Macromedia Flash’ın font gömme özelliğinden yararlanarak istediğimiz yazı tiplerini web sayfamızda kullanabiliriz. Yöntem biraz karmaşık olasada isteyenler için iyi bir çözümdür. Ayrıntılı bilgi için “Metin Yerine Resim/Flash Ekleme Teknikleri (Image Replacement)” makalemize bir göz atın. Ayrı Microsoft’un yazı tipi gömmek üzerine çalışmaları sürmektedir. Eğer bu çalışmalar olumlu sonuç verirse tipografi açısından çok güzel gelişmeler yaşanacağı kesindir.

Yazı tipi seçimi için bazı kaynaklarda öneriler vardır. Daha geniş ve yüksek yazı tiplerinin web’de daha iyi seçilebildiği ve okunduğu belirtilerek Verdana, Trebuchet ve Helvatica yazı tiplerinin kullanılması önerilmektedir. Ancak ben bu konuyu tasarımcılara bırakmayı yeğlerim açıkçası.

Yazı Boyutu

Web tipografisinde en çok kullanılan özellik yazı boyutudur. Ekran kullanımını en kolay şekilde ayarlamamıza yardımcı olur. Yazı boyutunu belirlerken iki ölçümüz vardır sabit değerler(px vb.) ve göreceli değerler(em, % vb.) Farklı yazı boyutları ile sayfamızdaki hiyerarşiyi ayarlayabiliriz. Bölyelikle daha okunabilir ve düzenli sayfalar elde edebiliriz.

Bir çok web sayfası kodlayıcısı aşağı yukarı tüm sayfalarında belli standart yazı boyutları kullanır. Bizde burada bu genel kullanılan yazı boyutları önerilerini sıralayalım:

  • İçerik metinleri için 11px/16.5px arasında değerler
  • Ana başlıklar(Anasayfa, Ürünler gibi başlıklar için) 24px
  • Ana başlıkların altındaki ikincil başlıklar için 18px
  • Menü elemanları ve üçüncü derece başlıklar için 16px
  • Diğer başlıklar için 13px

Genel bir css kodunu yazarsak

body {font: 11px/1.5em "Lucida Grande"; }
h1, h2, h3, h4, h5, h6 {font-family: helvetica, arial, verdana, sans-serif; font-weight: normal;}
h1 { font-size: 24px; }
h2 { font-size: 18px; }
h3 { font-size: 16px; line-height:2; }
h4 { font-size: 13px; line-height:1.25; font-weight:bold; }
h5 { font-size: 12px; font-weight:bold; }
h6 { font-size: 12px; }

veya em cinsinden

body {font: 11px/1.5em "Lucida Grande";}
h1, h2, h3, h4, h5, h6 {font-family: helvetica, arial, verdana, sans-serif; font-weight: normal;}
h1 { font-size: 3em; }
h2 { font-size: 2em; }
h3 { font-size: 1.5em; line-height:2; }
h4 { font-size: 1.2em; line-height:1.25; font-weight:bold; }
h5 { font-size: 1em; font-weight:bold; }
h6 { font-size: 1em; }

Bu konuda çok güzel bir doküman hazırlayan BluePrint CSS Anaçatısının tipografi kısmına göz atmanızı tavsiye ederim.

Satır Yüksekliği(line-height)

Web tipografisinin en önemli özelliklerinden biridir satır yüksekliği tanımı. Metinlerin görünümünde büyük etkisi vardır. Satır yüksekliği için genel kabul yazı boyutunun1.4-1.6 katı kadar bir mesafedir.

Satırlar arası yükseklik

body {
    font-family: "Lucida Grande", Helvetica, Arial, Verdana, sans-serif;
    line-height: 1.5em;
}

CSS kısaltmalarında tek yazı tipi değerine tüm yazı özellikleri ekleme imkanı sunar.

body {
    font:11px/1.5em "Lucida Grande", Helvetica, Arial, Verdana, sans-serif;
}

Yazılara Vurgu Eklemek

CSS ile yazılarımızın önemli kısımlarını vurgulamak için bir kaç yöntem kullanırız.

Kalın: Vurgu için en çok kullanılan özellik yazıyı kalın yapmaktır. Normalde yazı tiplerinin kalın halleride vardır ancak web yazı tiplerinde böyle bir seçim yapamıyoruz bu nedenle yazılarımıza kalınlık kazandırmak için

h1{
    font-weight:bold;
}

kodunu kullanırız. Kalın yazılmış yazılar diğer yazılara göre  daha dikkat çekici görünecektir. Genelde başlıklar ve önemli alanlar kalınlaştırılır.

Eğik: Vurgu için ikinci olarak eğik(italik) yazı şekli kullanılır. Eğik yazı şekli ekranda okunurluğu azaltsa da kullanıcıya farklı bir görünüm ile dikkat çeker.

blockquote {
    margin: 1.5em 0 1.5em 1.5em;
    color: #666;
    font-style: italic;
}

Altıçizili: Üçüncü olarak altı çizili yazılar kullanılır. Web’de genelde altı çizili yazılar link olarak kullanılır ve böyle algılanır.

a{
    color: #125AA7;
    text-decoration: underline;
    outline: none;
}

Renk: Yazılarımızda farklı alanlara vurgu yapmak için kullanılan özelliklerden biride renk(color) özelliğidir. Meselahatalı alanları belirlemek için kırmızı renk kullanımı yaygındır.

.hata{
    color:#f00
}

Büyük Yazı: Vurgu yapmak için nadiren de olsa tipografi bakımdan buda kullanılabilir bir seçenektir ama en azkullanılan vurgu tipidir.

Metin hizalama

CSS’in metin ve sayfa yatay hizalaması için text-align özelliğini kullanırız. 

Aldığı değerler: left(metni sola yaslar), right(metni sağa yaslar)ve  justify (metni iki yana yaslar) ve center(metini ortalar). Genelde leftdeğeri kullanılır. justify değeri uzun içerikli metinlerde kullanılanılabilir ancakbazı bölümlerde kötü görünüme neden olabilir. Özellikle son satırda sorunları vardır.

justify(iki yana hizalı)  kullanımında meydana gelen sorunları gören W3C çalışmaları devam eden CSS3 ile birlikte inter-word ve inter-character özelliklerini eklenmiştir.Bu özellikler yardımı ile ileride justify özelliğini daha fazla kullanacağımızıdüşünüyorum.

Ayrıca CSS3 ile birlikte text-align-last özelliğide gelmektedir ki  bu özellik sayesinde justify ataması yaptığımızmetinlerin son satırında meydana gelen kelimeler arası fazla boşluk sorununuçözmüş olacağız. Ancak biraz daha sabır gerekiyor.

Harf Aralığı(letter-spacing)

Aslında bir kod yazarı letter-spacing özelliğine pek dokunmaz. Webtarayıcılarının tercihine bırakır bu değeri. Genelde atanan değerler makuldeğerlerdir, ancak mesela başlıklarda daha yüksek harf aralıkları kullanarakbaşlık ve metin arası farklılığı belirtilmiş olur ve başlıklarımız daha belirginhale getirebiliriz. Özel kullanımlarda yararlı olabilecek bir özelliktir.

Sözcükler Arası Mesafe(word-spacing)

Bu özellikte genelde dokunulmayan özellikler arasındadır. Ancak her web sayfası aynıdeğerleri kullanacak diye bir şey yoktur. Bazen farklı sonuçlar elde etmek içinfarklı değerler kullanabiliriz.

p {
    word-spacing: .2em;
}

Paragrafın ilk satırını içeriden başlatmak (text-indent)

Birçok dergi, gazete ve yazıda karşılaştığımız bu yöntemi CSS yardımı ile çok basit bir şekilde yaparız.

p {
    text-indent: 2.5em;
}

Göreceli değer kullanmak daha mantıklıdır.

Sonuç

blueprint tipografi uygulamalarını göz atın . http://bjorkoy.com/blueprint/typography-test.html

Web tipografisinde CSS’in yeri çok önemlidir. sFIR gibi yeni metotların geliştirilmesi ile web’de tipografi bakımından daha iyi sonuçlar alacağımıza inanıyorum. Ancak sFIR bana biraz zorlama bir metot gibi geliyor. Bu konuda işletim sistemi üreticilerinin daha farklı çözümlere gitmeleri gerektiğini düşünüyorum. Microsoft’un bu yönde çalışmaları var ancak hala tam sonuçlanmış çözümler değil.

Son olarak CSS ile yapılabileceklere bir örnek olması açısından 3point7designs.com yaptıklarına bir göz atmanızı öneriyorum. Sınırları zorlayan güzel örnekler

Kaynaklar

Daha fazla oku

Avatar Popout Efekti

Avatar Popout Efekti uygulaması Devamını oku

Kapsayıcı sorguları (container query)

29 January 2024 tarihinde yayınlandı.

Renk geçişli ve Hareketli kenar çizgileri

22 January 2024 tarihinde yayınlandı.